DiliPost.com-Arnolfo Teves Jr agradese ba Governu Timor-Leste (TL), inklui fo nia apresiasaun ba Sistema Judisiariu Timor (SJT), nian liga ho desizaun Supremu Tribunal Justisa (STJ), Kinta-feira foin lalais ne’e. Hasa’i ona desizaun hodi la halo extradisaun ba nia hodi haruka fali-fila ba Nasaun orijin Filipina.
“Ha’u agradese primeiru ba Maromak agradese ba hotu-hotu, Governu-TL. Ha’u agradese povu ba Timor. Ha’u agradese SJT ninian, tanba SJTL di’ak loos,”Arnolfo Teves hateten ba Jornalista iha nia Rezidensia Metiaut, Sabadu (22/03/2025).
Nia lamenta, ba posizaun Ministru Justisa Filipina neebe lamenta ho sistema Judisiariu Timor-Leste neebe Kinta foin Lalais deside la halo estradisaun ba Arnolfo Teves Junior Fila fali ba Nia nasaun orijen Filipina.
“Hau moe bainhira Ministru Justisa Filipina hateten aat Kona ba Sistema Judisiariu Timor. Maibe Hau atu dehan katak buat neebe Ministru Justisa Filipina koalia nee la Laos, Laos Hanesan nee. Realidade Sistema Governu Timor- Leste liuliu Sistema Judisiariu Timor-Leste diak Liu kompara Sistema Filipina.Nunee mos Sistema saude Timor- Leste nian Diak Liu kompara ho Filipina”, nia afirma.
Iha fatin hanesan, Defeza Husi Arnolfo Teves, Advogadu Privadu Jose Ximenes, hateten reafirma dala ida tan lori Arnolfo Teves Jr agradese ba povu timor tomak no sistema Judisiariu Timor-Leste nian funsionamentu.
Jose hateten, relasiona ho desizaun Supremu Tribunal Justisa neebe deside la halo estradisaun ba Nia kliente Arnolfo Teves Jr ba fali Nia nasaun orijen Filipina nee tanba Tribunal deside tuir fundamentasaun rua Ida Mak Tribunal haree katak faktu provas katak iha Filipina iha Duni pena de morte maibe agora dadaun provizionente Governu Filipina suspende no faktus mos Privadu katak iha Filipina ejiste duni prizaun perpetua.
Tuir nia, razaun segundu neebe Supremu Tribunal Justisa Fundamenta iha Nia desizaun foin dadaun nee mak Tribunal haree katak faktu Provadu katak kuandu Arnolfo Teves Jr estradita Fila fali ba nasaun orijen se’i hetan tratamentu kruel no desumanu.
“Husi pontu de vista Konstituisaun Republika Demokratika Timor-Leste artigu 35 numeru tolu proividu Ida nee. Husi Fundamentu Rua ida nee Mak sai Baze ba Supremu Tribunal Justisa iha materia Ida hodi rekuza ka rejeita estradita Ami Nia kliente Fila fali ba Filipina”, Nia haktuir.
Nia esplika, atu halo estradisaun ba Ema Ida Fila fali ba Nia nasaun orijen nee tenke Prienxe ba materia estradisaun Rua Ida Mak lei numeru 15/2011 lei kooperasaun judisial internasional no materia penal no haree mos husi lei substansial nasaun orijen liuliu Ema neebe atu halo estradisaun.
“Maibe iha Kazu Ami Nia kliente Nia nee lei substansial Sira admite atu aplika pena do morte no prizaun perpetua ba Arnolfo Teves no iha provas hatudu katak iha tratamentu kruel no desumanu ba Ami Nia kliente” nia hateten.
Nia dehan, desizaun neebe Supremu Tribunal Justisa foti foin Lalais hodi la halo estradisaun ba Nia kliente Arnolfo Teves ba fali Nia nasaun orijen Filipina nee desizaun justu no adekuadu no desizaun nee Tranzitu em- julgadu ona.
“Tuir pontu devista Ami Nia liuhusi prosedimentu legal neebe iha desizaun nee Tranzitu em-julgadu ona. Tanba Primeira Vez Ita boot Sira hatene plenaria Tribunal Rekursu Ida Mak rezolve kestaun nee tanba nee desizaun nee Tranzitu em-julgadu ona no desizaun Ida nee justu”, nia afirma.
Jose hateten, desizaun neebe Supremu Tribunal Justisa neebe foin dadaun foti ba Nia kliente Arnolfo nee desizaun neebe as Liu Tanba desizaun nee Tribunal as Liu Mak foti, enkuantu Filipina lakonkorda ho desizaun nee ga Lae nee kestaun Lei nasaun Idak nian, espera Filipina tenke kumpre ba lei Timor Nian tanba Republika Demokratika Timor-Leste nudar Estadu Direitu Demokratiku.
Iha biban ne’e Jose Ximenes mos agradese ba jornalista sira neebe durante ne’e sempre halo kobertura ba prosesu Arnolfo Teves nian too foin dadaun hetan desizaun final husi Supremu Tribunal Justisa.
Iha sorin seluk, Ministru Justisa, Sergio Hornai hateten, Governu respeita desizaun Supremu Tribunál Justisa (STJ) ne’ebé la halo estradisaun fujitivu Arnolfo Teves Junior.
“Tanba ita-boot sira hatene katák Repúblika Demokratika Timor-Leste orgaun soberánia unitáriu indepedénsia nia iha nia povu soberánia propriu atu bele garante ninian interese lejitimu bá iha ninia sidadaun sira tantu sidadaun orijinaria no mós sira ne’ebé mai rejide iha teritoriu Timor-Leste,” Sergio Hornai hateten bá jornalista sira iha Ministériu Finansa, Sesta (21/03/).
Sérgio Hornai hatutan, respeita bá iha kontituisaun RDTL tanba Timor-Leste hanesan estadu orgaun soberánia no país ida indepedente tenke respeitu bá lei sira.
Nia afirma presiza iha protesaun bá sira tanba Timor-Leste mós hola parte iha membru estadu Nasoins Unidas (ONU) nian tenke haree bo konvesaun internationál nian tanba Estadu Timor-Leste iha direitu estadu ida demokratiku respeita bá iha direitu umanu entaun laiha razaun para atu bele hasai ema nian vida, tanba Timor-Leste la rekoñese kona-bá pena morte.
“Ita la haree kona-bá prizaun prepeitu, ita la hanoin kona-bá oinsá halo presigisaun politíka bá iha ita-nia sidadaun sira, ita lakohi atu bele halo tratamentu ida kruél bá sidadaun sé de’it konserteza ita tenke respeita bá iha ita nian kontituisaun,” dehan nia.
Nia esplika, ko’alia kona-bá estradisaun iha artigu 35 iha ne’ebá hateten bainhira mak bele halo estradisaun bá ema ruma bainhira nia komete infrasaun kriminál ruma no hatete katák tenke iha desizaun definita husi tribunal.
Nune’e nia hakarak hateten ita-boot sira katák relasiona ho Arnolfo Teves Jr, ita tenke respeita bá iha desizaun tribunál ninian tanba iha artigu 118 ita nian kontituisaun RDTL tribunál nian desizaun ne’e prevelese bá iha orgaun estadu nian tomak bainhira iha kazu konkretu ne’ebé mak mosu tribunál nian desizaun ita tenke halo kumprimentu ne’e hanesan imperativu no tenke respeita no tenke tau aas liu soberánia iha estadu ninian oin,” dehan Sérgio Hornai.
Entretantu iha loron Kinta feira (20/03) Justisa Timor-Leste liu husi Supremu Tribunál Justisa (STJ) deside la halo estradisaun bá fujitivu Organizasaun Internasionál Polísia Kriminál (INTERPOL) Arnolfo Teves Jr atu fila ba kumpre sentensa ne’ebé Tribunál Filipina hamonu ba nia.
Supremu Tribunal Judisial (STJ) aseita Rekursu ne’ebé aprezenta husi Defeza Arnolfo Teves Jr Advogu Privadu Jose Ximenes iha dezembru tinan kotuk hodi husu Supremu Tribunal Justisa labele halo estradisaun ba nia kliente Arnolfo Teves Jr atu haruka Fila fali ba Nia nasaun orijen Filipina.
Hafoin Supremu Tribunal Justisa halo tiha analize bá rekursu refere ho nune’e Supremu Tribunal Justisa kinta (20/3), liu-husi Juiz Plenariu na’in-tolu, Maria Natercia GusmãoPereira, António Helder Viana do Carmo, Edite Palmira dos Reis deside indefere pedidu estradisaun ne’ebé aprezenta husi Governu Filipina mai Govenu Timor-Leste hodi halo estradisaun báArnolfo Teves Jr hodi haruka Fila, ba fali nia nasaun orijen Filipina.
Desizaun Supremu Tribunál Justisa nian ne’e bazeia ba artigu 35 husi konstituisaun RDTL kona-bá estradisaun no espulsaun iha númeru tolu (3) ne’ebé hateten, labele iha estradisaun tan krime ida, bainhira Estadu ne’ebé husu estradisaun bele fó kastigu mate kotu ka kastigu to’o mate, bainhira iha tada nanis katak atu iha tortura vka tratamentu aat degradante ba ema ne’ebé atu hetan estradisaun.
“Iha desizaun ne’e, Tribunál rekursu bazeia ba artigu 35 númeru 3 husi Konstituisaun RDTL, hodi indefere ba pedidu estradisaun. No plenariu husi Juizes Tribunal Rekursu delibera, unanimidade tuir fundamentu artigu 35 númeru 3 iha Konstituisaun RDTL, rekuza pedidu estradisaun ba Arnolfo Teves Junior”, Jornál Dili post sita husi akordaun Supremu Tribunal Rekursu.
Rekorda fali katak, iha loron 15 Fulan dezembru 2024 defeza husi Arnolfo Teves Jr, Advogadu Privadu Jose Ximenes hatama rekursu ba Supremu Tribunal Justisa hodi husu Supremu Tribunal Justisa labele halo estradisaun ba Arnolfo Teves Jr hodi haruka fila fali ba nia nasaun orijen Filipina.(octa)