Hahu iha fulan Agusto nia laran, mosu lamentasoens oioin husi entidades hotu relasiona ho krize Fos Mundial ne’ebé mak afeta tebes vida moris loron – loron nian. Husi loron ba loron folin fos kontinua sa’e maske Governo liu husi MCI “All out” hodi buka meius oioin atu solusiona problema ida nee.
Esperiensia surtu Covid 19 tinan tolu liu ba sai ona nudar sasukat importante ida mai ita hotu hodi prepara aan diak liu tan ba kestaun Seguransa Ai-haan iha Rai laran.
Husi esperiensia tinan naruk nia laran, tuir lolos Ministeriu Agrikultura tenki buka ona stratejia foun ruma hodi bok ona Rai produtivo sira iha teriroriu Timor laran tomak, liu-liu iha parte Costa Sul.
Rai produtivo barak mak abandonadu ho razaun oioin; Rai balu abandonadu tanba irigasaun aat (mota estraga), balu tanba Agrikultor sira laiha kbi’it naton hodi hala’o produsaun ho skalaun bo’ot no seluk – seluk tan.
Dadus folin fos ASEAN durante Fulan Setembro 2023 nia laran, hatudu iha mudansa maka’as, ho mudansa ida nee Timor Leste tenki simu konsekuensia hodi okupa iha 5° lugar fos folin karun, ho presu kada kilograma kuaze 0.75 centavos to’o $1 signifika saka 25kg, faan ho folin $18 ba leten. Entertantu nasaun Brunei Darusalam okupa pozisaun 1° fos folin karun liu iha ASEAN ho presu kada kilograma $2.41 to’o $4.48. Presu 25kg entre $60 to’o $112.
Pessoalmemte, atan hau hare katak Iha fatores ida ka rua mak sai razaun fundamental tanba sa mak Fos folin sae maka’as iha ita nia Rai doben RDTL; Kuaze 70% husi Populasaun TL moris nudar Agrikultor maibe Agrikultor Subsistensia, katak halo Natar ka To’os hodi “Haan deit” laiha orientasaun hodi “Fila-liman” maske rai mamuk barak mak abandona hela.
Iha sorin seluk; Agrikultor barak mak muda profisaun hodi buka moris iha setor seluk (impaktu husi subsidiu lubuk ida husi Governo no seluk tan), aleinde nee, Impaktu husi mudansa Klimatika halo Nasaun Produtor foos sira hamenus ka bandu eksporta foos ba Rai seluk hodi asegura seguransa Ai-haan iha sira nia nasaun rasik (Ida nee sedauk inklui impaktu husi funu entre Ukraina vs Russia).
Saida mak Governo presiza halo hodi hakat liu sirkunstansia ida nee ?
1. Governo liu husi MAP – MCI tenki hare fila fali Natar Hektares hira mak abandonadu iha teriroriu TL laran tomak hodi halo kontratu ho Natar nain atu halo Produsaun massal (liu-liu iha area costa sul).
2. Governo liu husi MAP (inklui Ministeriu relevantes), tenki hadiak fila fali irigasaun ne’ebé mak aat inklui konstrui “Tembok penahan” ba rai produtivos ne’ebé mak mota estraga tinan tinan.
3..Governo liu husi MCI – MAP. Presiza halo akordu kooperasaun ruma ho kompanhia importador Fos, atu sosa Fos Rai Laran, se wainhira planu iha leten realiza ona
4. Agrikultor ho espirito subsistensia tenki transforma ona ba “export-oriented’ atu nunee sira bele hanoin ona oinsa sira nia produtos bele folin iha merkadu Rai laran no Rai liur , liu-liu wainhira TL adere ba ASEAN.
5. Karik planu husi numero 1 to’o 4 konsege realiza ona, maka MCI tenki implementa sistema TRQ ka Tariff Rate Quote hodi evita manipulasaun presu iha Merkadu (Presu justo entre fos Rai laran ho fos Rai liur)
6. identifika hodi dezenvolve produtos Agricola ne’ebé ho valor ekonomia aas no Governo liu MCI tenki hanoin ona oinsa atu industrializa Produtos Agricola (se wainhira Agrikultor sira nia produtos la folin iha merkadu)
Hahu kedas iha tinan kotuk, Investor barak husi Rai liur hakarak mai investe iha Setor Agrikultura inklui Setor sira seluk, ida nee nudar biban diak ida mai ita hodi kria Kooperasaun ho sira atu dezenvolve Setor Agrikultura ho diak liu tan.
Timor oan barak mak iha abilidade diak no konsege ba estuda no tuir Formasaun oioin kona-ba siensia no Jestaun Agrikultura nian iha Nasaun Avansadu sira hanesan Israel, Japan no seluk tan. Tempu ona ita uza sira hodi implementa siensia ne’ebé mak sira hetan. Wainhira produsaun Fos iha Rai laran la’o diak ona, kleur ka lais, atan hau fiar katak ita sei sa tan netik fos importasaun husi Rai liur.
Atuasaun urjensia saida mak governo presiza halo hodi responde ba Komunidade nia ezijensia kona-ba Fos folin sa’e ?
Halo kontrola ba folin foos ho masimu, sebele fo sanksaun rigorozu ba vendedor “nakar” ne’ebé mak dala-barak manipula presu foos iha merkadu.
Intervensaun Merkadu baratu no fo Subsidiu fos ba komunidade kbi’it laek sira
Karik nesesariu, buka apoiu ruma husi parseiru sira (WFP no seluk tan) no halo visita ofisial ida ba Nasaun Fornesedor fos sira hodi halo negosiasaun em termos “G to G”. Hakerek nain José Violante ‘Ambou’
God bless RDTL.
Artigu simples ida nee, nudar opiniaun pessoal, la representa instituisaun ruma. Karik iha kritika ka sujestaun ruma, bele manda deit mai e-mail : [email protected]