DiliPost.com- Problema lina fronteira Naktuka entre Timor Leste ho Indonezia pontus hitu nulu resin sia (79) iha mota refere la’os koordenadas final ba lina delineasaun ho markasaun.
Iha sorumutu ho komunidade Oe-Cuse oan Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão esplika estaka hamutuk 79 ne’ebé monta iha liña fronteira bairru Naktuka- mota Noel Besi Aldeia Manan, Suku Beneufe, Postu Administrativu Nitibe,Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cusse Ambenu (REAOA) la’òs estaka final ba fronteira terrestre Timor-Leste no Indonézia nian.
Maibé, nia dehan ne’e hanesan pontus ba markasaun ba fronteira Timor-Leste nian atu proteza povu nia toos, natar no uma.
Xefi Governu hatutan pontu fronteira ne’ebé uluk Portugál no Olanda tau tinan 1904 no tinan 1914 balun mota lori lakon hotu ona, tan ne’e Estadu Timor-Leste tau fali pontu ne’e iha Timor-Leste nia fronteira hodi bele hatene baliza fronteira entre Timor-Leste no Indonézia nian.
“Pontu ne’ebe tau ne’e para hatene ita nia baliza iha ne’ebe.Tanba pontus sira uluk Portugal no Olanda tinan atus ona mota lori lakon hotu ono, no toos ho natar no uma sira iha rai ne’e ita nia nafatin,”dehan PM Xanana durante dialogu ho povu Naktuka, Suku Bene-ufe , Postu Administrativu Nitibe, REAOA.
Nia esplika pontu ne’e ho objetivu ajuda ekipa Delimitasaun Fronteira Maritima no Terrestre nia servisu atu dada liña ba faze negosiasaun ba finalizasaun Timor-Leste no Indonézia ne’ebé bele identifika hosi satellite.
Nune’e Xefe Governu hatutan, loloos foin lalais vizita ofisiál ba Jakarta-Indonézia hasoru Prezidente Repúblika, Joko Widodo asina ona akordu, maibé tanba mosu polemika kona-ba fronteira ne’e, ta ne’e adia lai.
“Lolos foin lalais ne’e ba Jakarta hasoru Prezidente Jokowi atu ba asina fronteira ne’e. Mais, buat ida neebe imi husu atu tau iha akordu katak populasaun bele lao tama ba fronteira indoneziano sira nia populasaum mos bele mai ita nia fronteira hodi hare malu no kria dame . Imi husu hau asina fronteira tenke interese estasu. Rua imi brle ba fatuk si nai ( halo ritual) laiha problema, mais sira lakohi tau. Tanba sora lakohi tau buat rua ne’e, aban atu ba hasoru ona Prezidente Jokowi, hau dehan ba ekipa aban hau la asina tanba la tau imi (povu) nia hanoin iha neeba akordu maka ita labele asina ,” haktuir Xanana.
Iha fatin hanesan, Xefe Ekipa Téknika Negosiasaun Fronteira Terrestre ba Segmento Não Rezolvido TL-RI, Embaixador Roberto Soares reforsa katak, destaka ne’ebé monta povu Naktuka nia natar no toos laran, la’ós markasaun final, maibé pontu ne’e nu’udar sinal atu hatene kona-ba markasaun fronteira Timor-Leste nian.
“Pontus koordenadaun ne’ebe tau iha natar laran ne’e hanesan pontus neebe atu ajuda para depois ida ne’e bele dada baliza final nian. Ita boot sira hare, sira balun lansa informasaun ho markureferensia ka CBDRF (𝐂𝐨𝐦𝐦𝐨𝐧 𝐁𝐨𝐫𝐝𝐞𝐫 𝐃𝐚𝐭𝐮𝐦 𝐑𝐞𝐟𝐞𝐫𝐞𝐧𝐜𝐞 𝐅𝐫𝐚𝐦𝐞) neebe iha futuru sei utiliza hodi kesi pontus koordenadas final ba lina delineasaun hodi halo markasau,” tenik Roberto Xefe Ekipa Téknika Negosiasaun Fronteira Terrestre ba Segmento Não Rezolvido TL-RI.
Embaixador ne’e hatutan, ho pontu ne’ebé ekipa monta iha povu nia natar laran depois sukat tiha fronteira, Estadu sei kontinua proteje nafatin populasaun sira ne’ebé hela no halo toos no natar iha baliza fronteira ne’e.
“Agora buka hela solusaun para proteze populasaunsira neebe hela iha neeba, inklui ho nia toos no natar iha baliza neeba,” Embaixador Roberto esplika povu Naktuka.
Nia dehan tan Estaka ne’ebé monta nu’udar pasu ida atu lori Governu Timor Leste bele halo negosiasaun no bele defende Timor-Leste nia pozisaun, karik Indonézia atu halai liu ida ne’e.
“Nee laos markasaun final, nee pontus koordenasaun atu bele ajuda ami atu negosia ba finalizasaun fronteira,”nia informa.
Tan ne’e, nia esplika Pontu ne’ebé antes ne’e ekipa delimitasaun fronteira monta ona iha fronteira Naktuka hamutuk 79, hahú hosi Bokos to’o tasi-ibun parte Naktuka nian.
Roberto, argumenta, ne’e atu proteje populasaun sira-ne’ebé hela iha Naktuka inklui to’os, natár, ne’e duni atu presiza tau sinál-sinál ne’ebé hatudu katak, ema, to’os no natár iha Naktuka, tan ne’e, komunidade sira kontinua hala’o servisu hodi halo nafatin sira nia toos no labele konsu fali informasaun ne’ebé la loos.
Eis Vice Ministru Negosiu Estranjerus Roberto reforsa tan, iha fatin Bokos maka haree hodi dada liña ba to’o iha fronteira ikus nian iha parte tasi-ibun, hosi ne’e hamosu interpretasaun téknika legál ba instrumentu rua, Timor-Leste defende bazea tratadu 1904.
Iha tratadu ne’e hateten, mota ne’ebé la’o ho nia terminasaun ba iha mota-tuan, ida-ne’e maka durante ne’e Timor Leste defende. Hosi parte Indonézia bazea hosi mota ne’ebé la’o hosi Bokos ba termina iha mota Noel-Besi, tanba interpretasaun rua ne’e maka área Naktuka ne’e konsideradu área naun-rezolvidu sai senketa.
Nia esplika katak, liuhosi diskusaun ne’ebé naruk, nível polítiku, nivél tékniku, ikus mai iha intendimentu atu buka solusaun ida, bele fó benefísiu ba populasaun sira ne’ebé hela iha Naktuka nafatin iha direitu ba rai.
“Too agora, governu rai rua seidauk to’o faze final, tanba sei iha hela prosesu negosiasaun, hanesan foin lalais Primeiru Ministru Xanana, vizita ofisiál ba iha Jakarak, la konsege asina tratadu ne’e, tanba iha kestaun fundamentál, ligasaun ba eransa kulturál no direitu populasaun sira hela iha Naktuka seidauk iha responde nune’e kansela asinatura ne’e, ” hakotu Roberto. (Dody)
